Unha estampa habitual na Galicia medieval: un bispo e os seus cóengos enfrontados a paus contra unha multitude airada de burgueses. Aínda que ser cura no Reino de Galicia nunca foi mal negocio, a profesión non estaba exenta de riscos. Imos coñecer varios casos de violencia medieval que van moito máis alá dos famosos Irmandiños. Nalgúns episodios, a brutalidade dos feitos chegou na memoria mesmo até hoxe.
Ao carón do pazo de Oca vive Teresa, a máis senecta muller desta parroquia de A Estrada (Pontevedra). Muller afable que goza falando cos visitantes dos xardíns desta emblemática residencia nobiliar, tenme contado moitas lendas e historias da vida do pazo, mais un día me falou dun crime. “No castelo da Barreira refuxiáronse os Churruchaos despois de matar o arcebispo de Santiago”, explicoume. Referíase a unha fortificación medieval hoxe agochada baixo o bosque a poucos centos de metros de alí, nunha volta do río Riobó. Nos seus tempos foi a fortaleza xurisdicional de toda a terra de Tabeirós até que os Irmandiños se encargaron de poñela no seu sitio (máis ben de quitala). Teresa contoume que ao arcebispo Suero Gómez de Toledo matárono durante a procesión do Corpus. Cando viu que o seu asasino e arqui-inimigo Fernán Pérez Churruchao ía contra el, sinalouno coa cruz que portaba e díxolle “mira ben o que fas”.
Ao Churruchao puidéronlle os desexos de vinganza e non mirou moito o que facía: matou a un dos principais valedores do rei Henrique de Trastamara nun reino no que o antigo rei, Pedro I, contaba aínda con moitos valedores. Se cadra non calibrou ben as consecuencias da conspiración, aínda que se sentira cheo de razón. Os seus familiares foran asasinados a traizón uns anos antes polo bispo máis belicoso do século XIV, Berenguel de Landoira, cando acudiran en son de paz, como parte da representación do Concello de Santiago, a negociar ao castelo da Rocha Forte.
A historia que nos conta Teresa soa a un cóctel de varios pasados. Por unha banda, a lectura da variante romántica deste famoso crime da rúa da Balconada en libriños ou revistas. Foi no século XIX cando esta historia tivo unha segunda vida ao fío da sensibilidade romántica que chega ata hoxe. Os guías composteláns teñen este asasinato por un dos “greatest hits” dos tours pola cidade vella de Santiago, onde paran diante da Casa da Balconada e contan que alí houbo unha rúa clausurada a partir de tal vil bispocidio, que en realidade nunca houbo tal. O outro pasado é o local: algúns dos detalles referidos por Teresa, como o refuxio nas Torres da Barreira ou a última frase do arcebispo, quizás procederan dunha tradición oral da parroquia que se remontaba seiscentos anos, coma quen non quere a cousa, até os sanguentos feitos de 1366.
Neste artigo falamos de...
Veciños en conflito
Porque isto vai do pobo. Tradicionalmente vemos a Idade Media como un tempo no que unhas clases poderosas impuñan as súas condicións a servos e vasalos pasivos e oprimidos. A división clásica do feudalismo así parecía dicilo. O mundo dividíase en oratores (os que rezan), bellatores (os que combaten) e laboratores (os que traballan). Mais o certo é que tras esta visión estática atopamos en realidade un mundo cambiante e dinámico no que todo o mundo, mesmo os de abaixo, aspiraba a mellorar a súa posición. E, cando non quedaba máis remedio, a violencia contra os poderosos era un argumento tan válido coma calquera outro.
Nese asasinato de Suero Gómez de Toledo podemos ver un clásico enfrontamento entre membros da elite, un cabaleiros contra cregos de manual. Pero imos agora a viaxar a Ourense, en 1419. Se camiñamos a beira do Miño, teremos a oportunidade de asistir a unha escena moi rechamante. Un bispo arrástrase asustado, cos hábitos cheos de barro, seguido por un grupo de homes armados que parecen empurralo cara o río Miño. O prelado Francisco Alonso regresaba dunha visita pastoral cando lle apareceron uns criados dun vello coñecido, o cabaleiro Pedro López Mosqueira. Eran vellos coñecidos. Mosqueira, alférez maior do Duque de Arjona, cando outros cabaleiros e os burgueses de Ourense puxéranlle cerco ao bispo uns anos antes no seu pazo. E isto é menos coñecido pero foi bastante frecuente: os veciños da cidade chegaban a acordos cos cabaleiros e a baixa fidalguía para combater de xeito máis eficiente os grandes señores, como podían ser os bispos. O ambiente estaba ben caldeado.
Seica na refrega da emboscada, os criados guindaron o bispo ao Pozo Maimón, unha zona do Miño especialmente profunda. O bispo enredou coas súas roupas e pereceu no lance, sendo recollido xa morto río abaixo. Na memoria popular fican, como nas mellores testemuñas, historias do propio desenlace. Cóntase que no medio do río aínda se pode ver unha pedra á que se lembra como a grupa do cabalo do bispo.
O Reino de Galicia era un espazo moi conflitivo. Desde o exterior, numerosas fontes teñen descrito este espazo como un territorio perigoso, violento e inseguro, aínda que nos seus relatos hai sempre un importante pouso de propaganda antigalega. Pero é innegable que o ambiente tiña pouco de apacible: a fragmentación política, de propiedades e territorial provocaba a existencia de numerosos intereses cruzados pola mesma terra. Este conxunto de intereses cruzados facía que ás veces inimigos potenciais -como os señores e os vasalos- se aliaran contra un terceiro, como foi no caso de Ourense. No caso do asasinato do bispo Francisco Alonso o asunto aínda é máis intrigante e peliculeiro. Cando no 1425 hai unha especie de perdón polo asalto ao castelo do bispo, na documentación non se cita o asasinato, malia nós sabermos que se produciu. Nin os cóengos nin os aristócratas ou burgueses parecen interesados en lembrar o episodio, fican todos perdoados (previa entrega de importantes propiedades á Igrexa) é máis, nin o propio Cabido da catedral valía ao bispo.
Os prelados estaban moitas veces na diana dos alzamentos populares, e non tanto polo seu labor eclesiástico como polo seu poder temporal. Eran señores de importantes cidades como Santiago, Mondoñedo, Lugo, Ourense ou Tui. Porén, outras das cidades galegas eran de realengo, é dicir, pertencentes ao Rei, coma no caso da Coruña ou Baiona. As condicións de vida entre as cidades gobernadas polos bispos e as que en teoría estaban gobernadas polo rei eran abismais. Distante en León ou en Castela, o rei exercía un poder bastante laxo sobre os coruñeses ou baioneses; na práctica, estaban case autogobernados. Non tiña nada que ver con vivir baixo o xugo dun bispo ou dun cabaleiro galego, preocupados de obteren sempre o maior número de rendas posibles. Ver outras posibilidades de organización das cidades tan próximas alentaba aos burgueses das cidades episcopais a reclamar máis dereitos ou, directamente, pedir que o rei asumira o señorío en detrimento do bispo.
A historia que se pode contar é calquera cousa menos de submisión, e en conflitos coma este os bispos tiñan todas as de perder. Hai que ter en conta que, agás o arcebispo de Santiago -que era o principal señor temporal do reino e contaba cun pequeno exército ás súas ordes-, o resto dos bispos dispuñan dun poder militar moi limitado. Por exemplo, o bispo de Tui -a diocese máis pequena e con menos recursos- xuntaba para a súa defensa cun pequeno conxunto de criados e apenas vinte e cinco escudeiros. Segundo a investigadora Lorena Carrasco, tampouco é que os outros bispos de Mondoñedo, Ourense, Tui ou Lugo dispuxeran de moito máis. Os seus corpos armados se cadra non pasaran dos 40 profesionais. Se a cousa se puña fea e os collía no despiste, a situación podíase poñer moi seria.
Isto foi o que aconteceu en Lugo, por exemplo, no ano 1386. O ambiente na cidade era unha polvoreira antes da existencia da pólvora. Os enfrontamentos entre os burgueses da cidade e o bispo Pedro López de Aguiar remataron no asasinato do mordomo do bispo, Francisco Fernández, polo clan dos Cego, orixinarios da parroquia de Cereixa, hoxe na Pobra do Brollón. Se non vos soa esta familia Cego, direivos só un nome da cabeza de familia: María Castaña. Canda os seus fillos axustaron co mordomo a situación de presión sobre as súas terras e rendas imposta polo bispo. A situación non mellorou na cidade do norte. En 1403 o conxunto de burgueses da cidade cargáronse tamén ao seguinte bispo, López de Salcedo, máis dunha ducia de homes foron atopados culpables e ordenados executar pola forca alí onde foran atopados.
O que é interesante é que este clima de violencia do Lugo da segunda metade do século XIV parece ter unha constatación arqueolóxica. Unha recente intervención arqueolóxica na catedral de Lugo permitiu analizar un gran número de enterramentos da Capela dos Reis, na que se inhumaran numerosos cóengos e cregos durante a Idade Media. As investigadoras localizaron naqueles esqueletes -xente ben mantida, sen trazas de grande actividade física- abundantes evidencias de traumatismos -moitos craneais- non asociados con claridade a accidentes de traballo. Dito doutro xeito: a veciñanza andaba a pedradas cos curas.
E isto foi máis ou menos así por todo o reino. Grazas á famosa Historia compostelá, a crónica encargada polo arcebispo Xelmírez para narrar os feitos da Igrexa de Santiago, temos tamén un tapiz moi colorista dos levantamentos contra os bispos composteláns. Os burgueses da cidade eran coñecidos pola súa ferocidade e porque non andaban con voltas. Nun sonado episodio deixaron en coiros á raíña Urraca e ao mesmo bispo Xelmírez, a figura de máis prestixio da Hispania do seu tempo, tivo que escapar da cidade coma un vulgar ladrón, de casa en casa, porque como o colleran linchábano alí mesmo e adeus á famosa Era compostelá. Os burgueses -un atractivo conglomerado multinacional chegado á luz das oportunidades do burgo do Apóstolo- reclamaban máis autonomía municipal e mellores condicións. Esta é unha historia ben coñecida, pero quero rematar con outra que non é tanto, e da que nos quedou unha insólita testemuña física.
Non só nas cidades
No alto do pico de Penafiel, no monte Pindo de Carnota, presérvase unha misteriosa inscrición que, ao meu ver, aínda non ten sido obxecto dunha análise detida. Neste pico, unha agulla granítica sobre a fervenza do Ézaro, permanecen os restos dun castelo de orixe inmemorial activo cando menos até finais do século XV. Nunha difícil escalada, non apta para a xente cun pouco de vertixe -é o meu caso, paseino bastante mal- pódese chegar até o lugar no que está gravada unha incrible inscrición. E digo incrible porque é única. Non coñezo caso similar en Galicia e atrévome a dicir que na Península Ibérica. Escrito nunhas letras gastadas pero aínda lexibles, cun estilo do século XII, pódese ler: “Reis, bispos, presbíteros todos, por poderes recibidos de Deus excomungaron aquí este castelo”.
A excomuñón na Galicia medieval era moi frecuente, mais o que non é tan habitual é excomungar un lugar, tendo en conta que un castelo, nin agora nin na Idade Media, pode ir comulgar na misa do domingo. Esta estraña inscrición agocha algún acontecemento excepcional. Pode ter que ver cun episodio referido tamén na Historia compostelá, a coñecida como Rebelión de Carnota. Segundo a crónica, un conxunto de cabaleiros e labregos do occidente coruñés enfrontáronse e capturaron ao crego Arias Muñiz, someténdoo a vexacións, botándoo abaixo do cabalo, espíndoo e outras barbaridades, até pechado nun calabozo dun castelo local. A Historia compostelá esténdese en empregar determinado tipo de cualificativos para definir os rebeldes, como diabólicos, e afirma que atacaron ao crego cando tentaba explicarlle a verdade das Sagradas Escrituras.
Visto así, de lonxe, o argumento é ben curioso e parece aludir a que as boas xentes de Carnota dispuñan dunha moral e crenzas que chocaban coas verdades e boaventuras evanxélicas traídas polo crego Muñiz. Ou tamén sexa, simplemente, un xeito de demonizar os paisanos que, ao mellor estaban suspicaces ante a presenza dun enviado do arcebispado, probablemente interesado en someter a un control máis exhaustivo un territorio distante. O caso é que vemos que as revoltas contra os cregos non sucedían só nas cidades. A miña percepción é que só vemos a punta do iceberg que ficou conservada na austera e parca documentación galega.
As sociedades do pasado sempre desafían a nosa concepción. No Reino de Galicia, como noutros territorios da Europa medieval, cada quen buscaba as súas oportunidades e opcións. A documentación amósanos, ás veces, que as escollas poden chegar a ser tan arriscadas como para practicar a caza do bispo.
