No recordo, sempre presente, de Darío Xohán Cabana…
Cando René d’Anjou, titular do reino de Xerusalén, comeza a redactar o Livre du Cœur d’Amour épris a mediados do século XV somos conscientes de que se deixou influenciar por determinados relatos históricos, amais de textos propios da literatura clásica grecolatina e da matière da Bretaña. Velaí que nesa súa obra, concluída cara o 1457, rememore biografías de personaxes reais e lendarios que teñen como fío condutor o amor, seguindo, de certo modo, a liña iniciada por Guillaume de Lorris e Jean de Meung para Le Roman de la Rose.
Neste artigo falamos de...
O libro do corazón atrapado polo amor
O amor e o honor están presentes en toda esta obra cabaleiresca, redactada así en verso coma en prosa. O corazón (Cœur), o desexo (Désir) e a grandeza (Largessa) son os nomes dos tres personaxes principais que aparecen ao longo do texto, representados –outrosí– nas miniaturas do manuscrito 24.399 da Bibliothèque nationale de France e no Codex vindobonensis 2.597da análoga institución austríaca. Claro está que existen varias copias máis desta obra que se custodian non só na referida institución gala senón tamén na Bibliothèque de l’Arsenal (en París) e na Biblioteca Apostolica Vaticana.
En relación ás vidas relatadas no Livre du Cœur d’Amour épris (“Libro do corazón atrapado polo amor”)podemos clasificalas en cinco grandes grupos biográficos: de nobres, heroes clásicos, emperadores romanos, personaxes bíblicos e cabaleiros do ciclo artúrico. Dentro das primeiras estarían as de Filipe III de Borgoña (alcumado “O Bo”), varios duques de Orleáns, Berry e Borbón, os condes de Maine, Saint-Pol e Foix, os reis de Franza Louis XI e Carlos VII, o propio autor da obra e o seu sénéschal d’Anjou Louis de Beauvau.
Do segundo grupo forman parte: Paris e Troilo –príncipes de Troia–; Diomedes, Demofonte e Teseo –rei de Argos, o primeiro deles, e os outros dous de Atenas–, amais dos heroes Heracles, Eneas e Aquiles. Dentro dos emperadores romanos figuran: Xulio César, Augusto, Nerón e Marco Aurelio. O único personaxe bíblico é o do rei David e o grupo do que forman parte os cabaleiros da materia da Bretaña son: Lancelot do Lago –cabaleiro da táboa redonda–, o rei Artur Pendragon e Ponthus, rei da Galiza.
Todos as personalidades aí tratadas levan canda si, sen excepción, o correspondente emblema de armas. As dos personaxes bíblicos, literarios, grecolatinos e emperadores son inventados, aínda que xa se lle atribuísen tales símbolos heráldicos desde había varios séculos, como testemuñan non poucos armoriais. Así como os nobres que aparecen nesa obra usan escudos propios, o rei literario da Galiza –o rei Ponthus– emprega unha combinación de mobles heráldicos reais e outros ficticios.
Dise no texto que acompaña a súa “biografía” (ou lenda) que o seu brasón é negro con bágoas (larmes) ou armas (l’armes) brancas, en alusión á procedencia da súa amada Sidoine, as terras da Bretaña. Este ducado usou, como se se tratar dunha imaxe en negativo do brasón descrito, un campo de prata sementado de armiños de sabre. Aquelas armas van bordeadas coas propias do reino da Galiza, tal e como na súa literalidade se apunta no Livre du Cœur: “un escudo pendurado, que era negro, goteado con bágoas brancas, sen outra diferenza agás que o devandito cadro, sobre o que estaba pousado este escudo, ficaba pintado coas armas da Galiza que son, a saber, de goles con copas de ouro e o campo sementado de trevos tamén de ouro”. A teor desta aclaración xorden varias cuestións vinculadas ao emblema galego as que, paseniño, iremos dando resposta.
Quen era Ponthus?
Quizais a primeira pregunta que deberíamos abordar sexa a que ten que ver co propio Ponthus, por iso cómpre mergullar noutra obra que precede a esta de René d’Anjou. Referímonos a Le livre de Ponthus, fils du roy de Galice, et de la belle Sydoine, fille du roy de Bretaigne. Hai quen considera que se debeu escribir entre a última década do século XIV e o primeiro cuarto da seguinte centuria, mercé dunha encarga que puidera ter feito a familia bretoa Laval, caste da que procede a segunda muller de René d’Anjou, Jeanne de Laval. Ambos cónxuxes, por outra banda e de rastrearmos os seus antepasados, descenden dos titulares do ducado da Bretaña.
Porén, ao cabaleiro e escritor Geoffroi de La Tour Landry atribúeselle a súa autoría, e como ben lembra Henrique Harguindey, tivo un neto que curiosamente usou o nome de Ponthus. Sexa como for, esta obra baséase no Roman de Horn, texto anglonormando escrito cara ao ano 1170. Emporiso, no primeiro nárranse as fantásticas peripecias dun cabaleiro chamado Ponthus cuxo pai, o rei Thibour da Galiza, fora asasinado por tropas sarracenas do sultán de Babilonia cando toman a cidade da Coruña.
Como é obvio, non cremos axeitado esmigallar aquí todo o relato, mais si advertir que, logo da morte do seu proxenitor, o príncipe foi levado á presenza de Broadas, invasor que xa se dicía rei da Galiza. Este intenta cativar o mozo, que fica con outros trece rapaces, para que aceptase a fe de Mahoma. Por mor de ter renegado dela, fai presenza un novo personaxe chamado Patricio, que logo de escoitar que non profesarían a relixión musulmá leva os meniños cara un barco ateigado de víveres para que puidesen fuxir. Así foi como chegan á Bretaña francesa, onde Ponthus coñece a súa amada, Sidoine, filla do soberano dese reino.
Quen é o cabaleiro Patricio no Roman de Ponthus et Sidoine?
Segundo Harguindey Banet, tradutor desta obra ao noso idioma, Patricio era un “nobre galego que asume o goberno no país ocupado”, logo do que Broadas se fixese con el. Amais diso, noutro capítulo reúnese co “Conde de Asturias”, que era tío do neno Ponthus.
Así e todo, cremos ver nese cabaleiro liberador un espello do propio santo que cristianizara Irlanda. Lembremos por un momento a súa haxiografía. Pàdraig ou Patricio parece ser que foi un relixioso británico que, de mozo, foi feito prisioneiro por piratas escotos que o levaron cara a Irlanda. Cando consegue fuxir, embarca nunha nave ateigada de pagáns rumbo ao continente. Segundo se cre, chega ás costas da península bretoa. Entón, asemella que o Patricio do relato francés ten algo que ver co propio relixioso que cristianiza Éire, polo que latexa entón unha intercesión mística na liberación do príncipe galego.
Por que trevos?
Se René d’Anjou contemplou este “reflexo literario” de San Patricio e, por conseguinte, unha relación tanxencial con Irlanda, os trevos cobrarían un obvio sentido no Libro do corazón atrapado polo amor. Primeiramente debemos advertir que até o ano de elaboración desta última obra non contamos con ningún testemuño do escudo galego ateigado de trevos, polo que cumpriría preguntarnos se foi realmente o rei de Xerusalén quen os engadiu a ese emblema. Non esquezamos que tal soberano escribiría varias obras máis de bastante repercusión (O Traité de la forme et devis comme on fait les tournois e Le Mortifiement de Vaine Plaisance) e sería un declarado amante das letras, as artes e a heráldica.
Alén diso, os trevos están directamente ligados con Irlanda desde a Plena Idade Media, basta decatarse de que moitas moedas emitidas nese tempo e até o baixo medievo levan no seu reverso trevos trilobulados ou tetralobulados. Os peniques de Henry II (1154-1189), Henry III (1216-1272) e Henry V (1413-1422), reis de Inglaterra e Irlanda, serven de bo testemuño. E aínda que este último país xa fica vinculado co trevo desde aquela, moito máis se ha engarzar ese símbolo cando a iconografía do propio San Patricio así a asuma, malia que este feito será certificado ao redor do século XVII. A tradición sinala que o relixioso se valeu dun trevo para explicar o dogma trinitario de Deus (Lc. 3:21-22).
Por conseguinte, resulta significativo que a numismática medieval britano-irlandesa vaia provista de tales vexetais. Porén, non sobra aclarar que ese elemento era bastante habitual na ornamentación miniada de moitos libros baixomedievais e, particularmente, naqueles elaborados en Rouen. Esta cidade, así como o ducado ao que pertenceu, Normandía, foi pretendido e gobernado durante bastante tempo polos reis de Inglaterra, e naquela urbe, curiosamente, confecciónase por 1444 o Talbot Shrewsbury Book, agasallo de arras que a princesa Marguerite d’Anjou, filla de René, lle entrega ao seu pretendente Henry VI, rei de Inglaterra e membro da casa de Lancaster.
Nese códice iluminado de forma faiscante recompílanse diversos textos entre os que destacan a Chanson du Chevalier au Cygne, as Chroniques de Normandie e o devandito Roman de Ponthus et Sydoine. Alén das miniaturas, son comúns os elementos decorativos de tipo floral e vexetal, onde abundan as plantas rubideiras, os amorodos, as rosas vermellas (da casa de Lancaster), os cardos (de Escocia), os trevos (característicos de Irlanda), etc. Estes vexetais, incluso, veranse na copia que, incorporada nese libro, versa sobre a historia de Ponthus. Nunha das súas miniaturas, e decorada polos bordos con trevos trilobulados, fica un cabaleiro Ponthus –futuro sucesor da Galiza– recibido polos seus análogos nos reinos de Escocia, Irlanda e Inglaterra.
O brasón da Galiza no contexto do Ciclo Artúrico?
Na obra de Ponthus e Sidoine existen, abofé, determinados aspectos que a vinculan co Círculo Carolinxio. Velaí que un dos cabaleiros que máis amaba o rei Ponthus se chamase Olivier, homónimo daquel inseparábel amigo de Carlomagno; ou que Guenelet –como achega H. Harguindey– sexa unha “clara translación de Ganelón”, traidor do emperador “na súa desfeita de Rocesvales”. Porén, certifícase nesta obra que Ponthus é, polas súas virtudes, un espello do rei Arthur Pendragon; Guenelet, do propio Mordred; e Sidoine vese como a mesma Xenebra. Alén diso, a filla do rei de Inglaterra –que namora do cabaleiro Ponthus– tamén se chama deste xeito, Xenebra, malia que ao final case con Polido, curmán do heroe galego e fillo do conde de Asturias.
No que atinxe ás xeografías citadas nesta obra, ademais de España, Alemaña, Aragón e Franza, aparecen moitos territorios cinguidos directamente coa literatura artúrica, referímonos aos reinos de Cornualla, Escocia, Inglaterra, Bretaña, Irlanda, o condado de Gales e o ducado de Normandía, entre outros. Por se isto fose pouco, a presenza da fraga de Brocelandia en varios capítulos das aventuras de Ponthus implica unha vinculación máis firme desta obra co círculo artúrico. Lembremos que ese bosque xa o evocara Chrétien de Troyes na súa obra Yvain, le chevalier au lion, que escribe cara a 1173. Nesa fantástica foresta, na que a tradición identifica o leito mortuorio do mago Merlín, aínda medra a centenaria faia do rei Ponthus. Un rei, este, en cuxa obra literaria xorden varias referencias ao día de Pentecoste, instante místico que aínda que ten un claro nexo bíblico (Feitos 2:1-14), neste contexto fainos cavilar na aparición do Graal aos cabaleiros da Táboa Redonda nesa mesma festividade, do xeito que se contempla en Le Roman de Perceval ou Le Conte du Graal. Se relemos o Livre de Ponthus son varias as pasaxes que coinciden con esa celebración eclesiástica, mais a primeira resulta ser cando o rei da Bretaña “mandou facer festa maior en Vannes, por Pentecoste”, e lles enviou “aos catorce rapaces vestiduras de gala, todas iguais, e mandoulles recado de viñesen a ela”. A teor disto, así como os cabaleiros da Mesa Redondason unha analoxía dos doce apóstolos, os catorce cativos tamén poden representar a aqueles.
Cáliz no brasón do reino da Galiza
De volvermos a recordar a descrición do escudo galego que aparece no Libro do corazón atrapado polo amor observamos que tamén se serve de cálices para identificar tal reino. Pero este “moble heráldico” xa se lle asignaba ao noso país dende cando menos o ano 1282. Nesta data elabórase o Segar’s Roll, pergameo que tiña pintados 212 escudos entre os que figura o do “Rei da Galiza”. Logo de identificarmos este “vaso sagrado” en media ducia de libros de armas ou iluminados, a partir da tantas veces referida obra de René d’Anjou acompañarase o cáliz (espello posíbel do propio Graal literario) dun número variábel de trevos. Non serán poucos os armoriais, todos do último terzo do século XV, no que se vexan esas plantas fabáceas das que –seguramente– xermolaron as características cruces do escudo galego. Queremos lembrar, logo así, o Armorial de Jean V de Bueil, confeccionado nos anos sesenta desa centuria e onde tanto o cáliz como o sementado de trevos son de ouro; o desaparecido Armorial du duc de Savelli, que se concluíu cara a 1473; o de André Rineck, conservado na Biblioteca Nacional de Austria e que leva os vexetais de prata; o de Nancy, que se custodia na biblioteca municipal homónima; e o Coislin-Séguier, que fica na Bibliothèque nationale de France, sendo estes dous últimos libros da década dos anos oitenta dese século. Tan só nos resta facer mención do manuscrito Beinecke 648, ou de Jean Faucket, que depositado na biblioteca da Universidade de Yale volve plasmar nun campo de goles (ou vermello) sementado de trevos de ouro, un cáliz sen tapa do mesmo metal. Este escudo, pintado por 1498, garda unha semellanza indiscutíbel co descrito por René d’Anjou no Livre du Cœur d’Amour épris.
Velaquí fican uns apuntamentos sobre o brasón que en Europa identificou o reino da Galiza, concretamente ao longo da segunda metade do século XV. Unhas armerías estas, con trevos e cálices, que mercé da literatura nos conectan con outras nacións atlánticas e nos fan un oco non só entre as pezas literarias, míticas e cabaleiresca de finais do medievo, senón tamén coa iconografía heráldica dos antigos reinos de Europa. Só resta brindar, desde o sagrado, pola perpetuidade da nación galega.
Saúde, boa lectura e mellor reflexión!
